حق حبس چیست؟ + تمکین عام و خاص با حق حبس🎖【آپدیت جدید】⚖️

در دنیای معاملات امروز، آگاهی از مفهوم حق حبس برای هر شخصی که به انجام قراردادها و معاملات می‌پردازد، اهمیت زیادی دارد. حق حبس به معنای این است که یک طرف قرارداد می‌تواند تا زمانی که طرف دیگر به تعهدات خود عمل نکرده، از انجام تعهدات خود خودداری کند. این حق با شرایط و احکام خاصی همراه است که قانونگذار به دقت آن‌ها را تعیین کرده است. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر مفهوم حق حبس چیست؟ و تمکین عام و خاص با حق حبس خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

مفهوم حق حبس

حق حبس چیست؟ امروزه می‌توان گفت که حق حبس تقریباً در تمامی عقود معوض کاربرد دارد. عقود معوض به معاملاتی گفته می‌شود که در آن دو طرف در ازای ارائه مال یا انجام تعهد، مالی یا تعهدی متقابل از یکدیگر دریافت می‌کنند. با این حال، بسیاری از افراد با مفهوم حق حبس آشنایی کافی ندارند و به همین دلیل در قراردادهای خود از این حق استفاده نمی‌کنند. این عدم آگاهی باعث شده تا حق حبس عملاً بلااستفاده باقی بماند. در صورتی که با شناخت دقیق این حق، افراد می‌توانند با اطمینان بیشتری به آنچه که در قراردادهای خود مدنظر دارند، دست یابند.

بر اساس ماده 377 قانون مدنی، حق حبس به معنای این است که در عقود معوض، هر یک از طرفین قرارداد می‌تواند از انجام تعهدات خود یا پرداخت مالی که بر عهده دارد، خودداری کند تا زمانی که طرف مقابل، تعهدات خود را اجرا کند یا مالی را که باید پرداخت کند، بپردازد. برای نمونه، در قرارداد خرید خودرو، خریدار می‌تواند تا زمانی که فروشنده خودرو را به وی تحویل نداده است، از پرداخت مبلغ آن خودداری کند. این مثال تنها برای درک بهتر مفهوم حق حبس ارائه شده و لازم به ذکر است که استفاده از این حق تحت شرایط خاص و با مقررات ویژه‌ای همراه است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

برای مشاوره با بهترین وکیل در تهران کلیک کنید!

تعهدات حال و تعهدات مؤجل

تعهدات از حیث زمان اجرا به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: تعهدات حال و تعهدات مؤجل. تعهدات حال به تعهداتی اطلاق می‌شود که بلافاصله پس از انعقاد قرارداد باید به انجام برسند، خواه این تعهد شامل پرداخت مال باشد یا انجام عمل خاصی. به عنوان مثال، اگر سعید خودرویی از محسن خریداری کند و در قرارداد قید شده باشد که سعید باید تمام مبلغ معامله را به صورت نقدی و فوراً به محسن پرداخت کند، این تعهد سعید به پرداخت پول، یک تعهد حال محسوب می‌شود. بر خلاف این، تعهدات مؤجل به تعهداتی گفته می‌شود که دارای موعد و مدت مشخص برای اجرا هستند.

تعهدات مؤجل یا مدت‌دار به آن دسته از تعهداتی اطلاق می‌شود که بلافاصله پس از انعقاد قرارداد اجرا نمی‌شوند و برای انجام آن‌ها مدتی معین در نظر گرفته می‌شود. این مدت مشخص می‌تواند بر اساس توافق طرفین، قوانین، احکام قضایی، یا عرف تعیین شود. به عنوان مثال، اگر سعید خودرویی از محسن خریداری کند و در قرارداد قید شود که سعید باید یک ماه پس از دریافت خودرو، مبلغ معامله را به محسن پرداخت کند، این تعهد به پرداخت پول، تعهدی مؤجل است که به‌طور خاص به‌وسیله توافق طرفین مشخص شده است.

رابطۀ زمان انجام تعهدات با حق حبس

پس از آشنایی با مفهوم تعهدات حال و مؤجل، ضروری است که رابطه حق حبس با این تعهدات را بررسی کنیم. به عبارت دیگر، اگر از منظر تعهدات به مفهوم حق حبس چیست؟ نگاه کنیم، می‌توان گفت که حق حبس در سه حالت کلی پدیدار می‌شود و در غیر از این سه حالت، نمی‌توان انتظار داشت که حق حبس برای طرفین قرارداد به وجود آید. این سه حالت عبارتند از:

حالت اول: اگر تعهدات هر دو طرف قرارداد به صورت حال باشد.

در این وضعیت، برای هر دو طرف قرارداد حق حبس پدید می‌آید، به این معنی که هر یک از طرفین می‌توانند از انجام تعهدات خود خودداری کنند تا طرف مقابل به تعهدات خود عمل کند. به عنوان مثال، فرض کنید سعید در حال خرید یک دستگاه خودرو از محسن است و در قرارداد توافق شده است که سعید باید بلافاصله و فی المجلس مبلغ قرارداد را به محسن پرداخت کند و در عوض، محسن نیز باید همان‌جا خودرو را به سعید تحویل دهد. در این حالت، هر دو طرف قرارداد، یعنی سعید و محسن، حق حبس خواهند داشت و می‌توانند از انجام تعهدات خود تا زمانی که طرف مقابل به تعهداتش عمل کند، خودداری نمایند. با این حال، اگر یکی از طرفین، مانند سعید، زودتر به حق حبس استناد کرده و اعلام کند که تا زمانی که خودرو را دریافت نکرده، پول پرداخت نخواهد کرد، طرف دیگر، یعنی محسن، نمی‌تواند به حق حبس خود استناد کند و بالعکس.

حالت دوم: اگر هر دو تعهد مؤجل و اجل نیز برابر و یکسان باشد.

در این حالت، مشابه حالت قبل، برای هر دو طرف قرارداد حق حبس پدید می‌آید. به این ترتیب که هر یک از طرفین می‌توانند از انجام تعهدات خود خودداری کنند تا طرف مقابل به تعهداتش عمل کند. به عنوان مثال، فرض کنید سعید خودرو را از محسن خریداری کرده و در قرارداد مشخص شده است که سعید باید یک ماه پس از انعقاد قرارداد مبلغ معامله را به محسن پرداخت کند و محسن نیز در همان تاریخ خودرو را به سعید تحویل دهد. در این وضعیت، هر دو طرف قرارداد، یعنی سعید و محسن، حق حبس خواهند داشت. اما اگر یکی از آن‌ها، مثلاً سعید، به حق حبس خود استناد کند و اعلام کند که تا زمانی که خودرو را تحویل نگرفته، پولی پرداخت نخواهد کرد، طرف دیگر، یعنی محسن، نمی‌تواند به حق حبس خود استناد کرده و از انجام تعهداتش تا زمانی که سعید به تعهدات خود عمل کند، خودداری نماید.

حالت سوم: اگر هر دو تعهد مؤجل باشد اما اجل آن ها یکسان و برابر نباشد.

در این حالت، شخصی که موعد تعهد او دیرتر است، حق حبس دارد. برای مثال، فرض کنید سعید خودرو را از محسن خریداری کرده و در قرارداد قید شده است که محسن باید یک ماه پس از انعقاد قرارداد خودرو را به سعید تحویل دهد و سعید نیز سه ماه پس از انعقاد قرارداد مبلغ معامله را پرداخت کند. در این وضعیت، تنها سعید حق حبس دارد و محسن نمی‌تواند از حق حبس بهره‌برداری کند. بدین معنا که سعید تا زمانی که محسن خودرو را تحویل ندهد، می‌تواند از پرداخت مبلغ خودرو به محسن خودداری کند، حتی اگر این تأخیر سه ماه یا بیشتر به طول بینجامد.

نکتۀ مهم: قواعد مربوط به حق حبس چیست؟ در زمرۀ قواعد تکمیلی قرار دارد، به این معنا که در صورتی که توافقات طرفین قرارداد با قواعد آمره تعارض نداشته باشد، می‌توانند خلاف این قواعد نیز توافق کنند. به عنوان مثال، در مواردی که پیش‌تر بیان شد، محسن، سعید یا هر دو می‌توانند توافق کنند که حق حبس خود را ساقط نمایند و از این حق استفاده نکنند.

قلمرو حق حبس

پس از آشنایی با مفهوم حق حبس چیست؟، ضروری است که به قلمرو این حق و نحوه اعمال آن در انواع مختلف عقود بپردازیم. بررسی دقیق این جنبه می‌تواند به شما کمک کند تا به‌طور مؤثر و صحیح از حق حبس استفاده کنند.

نکتۀ اول: حق حبس محدود به عقد بیع نیست و در انواع مختلف عقود نیز قابل اعمال است.

با وجود اینکه تنها مقرره قانونی که به تعریف حق حبس چیست؟ پرداخته شده، ماده 377 قانون مدنی است و این ماده در ذیل فصل مربوط به بیع به تصویب رسیده، بسیاری از افراد به اشتباه تصور می‌کنند که حق حبس تنها مختص عقد بیع (خرید و فروش) است. اما واقعیت این است که حق حبس در اکثر عقود معوض مانند اجاره، صلح، معاوضه و غیره نیز قابل اعمال است و تنها در تعداد محدودی از عقود به دلیل ویژگی‌های خاص آن‌ها، امکان استفاده از این حق وجود ندارد. در ادامه، به بررسی این استثنائات خواهیم پرداخت.

نکتۀ دوم: عقودی و مواردی که حق حبس در آنان راه ندارد.

• در عقود غیر معوض (مجانی)، حق حبس به هیچ وجه قابل اعمال نیست، حتی اگر در این عقود شرط عوض نیز درج شده باشد. برای مثال، در عقد هبه (بخشش)، حتی اگر شرط عوضی برای دریافت مال یا تعهدی در نظر گرفته شود، باز هم حق حبس در این نوع عقود وجود ندارد. با این حال، به دلیل تکمیلی بودن قواعد حق حبس، امکان توافق بر خلاف این قاعده وجود دارد.
• در عقد وکالت، وکیل حق حبس ندارد؛ با این حال، به دلیل تکمیلی بودن قواعد حق حبس، می‌توان توافق کرد که وکیل نیز از حق حبس بهره‌مند شود.
• در مواردی که انجام تعهدات یک طرف شرط لازم برای انجام تعهدات طرف دیگر است، حق حبس قابل اعمال نیست. به عنوان مثال، در قرارداد پیمانکاری، کارفرما باید بخشی از مبلغ قرارداد را پیش از شروع کار پرداخت کند تا پیمانکار بتواند مصالح و تجهیزات مورد نیاز را تهیه نماید. بنابراین، کارفرما در این وضعیت نمی‌تواند به حق حبس خود استناد کند.
• در مواردی که قانون تعیین کرده است که تعهدات یکی از طرفین باید پیش از موعد مقرر انجام شود، آن شخص نمی‌تواند به حق حبس استناد کند. به عنوان مثال، در عقد جعاله، عامل نمی‌تواند تا زمانی که کار موضوع قرارداد را انجام نداده، اجرت خود را دریافت کند و بنابراین به حق حبس نمی‌تواند استناد کند. همچنین در دلالی و عقد قرض، قرض‌دهنده نمی‌تواند تا زمانی که مال قرضی را به قرض‌گیرنده پرداخت نکرده، آن را مطالبه کند و به همین دلیل نمی‌تواند از حق حبس بهره‌برداری کند.

نکتۀ سوم: اسقاط حق حبس

حق به طور کلی قابلیت اسقاط دارد و حق حبس نیز از این قاعده مستثنی نیست. به عبارت دیگر، طرفین قرارداد می‌توانند در زمان انعقاد قرارداد توافق کنند که یکی از آنان یا هر دو حق حبس خود را از بین ببرند. همچنین، انجام تعهدات قراردادی به نوبۀ خود موجب اسقاط حق حبس می‌شود. به عنوان مثال، اگر شخصی که حق حبس دارد، از این حق صرف نظر کند و به انجام تعهدات خود بپردازد، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند. این وضعیت به‌ویژه در عقد نکاح رایج است، جایی که طرفین می‌توانند با توافق به چنین اسقاطی دست یابند.

حق حبس در نکاح

در عقد نکاح، زوجه می‌تواند تا زمانی که مهریه خود را دریافت نکرده است، از انجام وظایف زناشویی مانند تمکین و حضور در منزل زوج امتناع کند. به عبارت دیگر، پس از انعقاد عقد نکاح، زن حق دارد از انجام تمامی وظایف زناشویی خود تا دریافت کامل مهریه خودداری کند. جالب اینجاست که در این مدت، نفقه نیز به او تعلق خواهد گرفت، به این معنا که حق نفقه زن همچنان محفوظ است حتی اگر به دلیل عدم دریافت مهریه، از انجام وظایف زناشویی امتناع ورزد.

باید توجه داشت که اگر زوجه تنها یک بار به انجام وظایف زناشویی خود، از جمله تمکین و حضور در منزل زوج، اقدام کند، دیگر قادر به استفاده از حق حبس خود نخواهد بود. زیرا حتی انجام جزئی از این وظایف به معنی اسقاط و چشم‌پوشی از حق حبس تلقی می‌شود.

لزوم مراجعه به وکیل در استناد به حق حبس

ما شاهد آن هستیم که حق حبس در انواع مختلف قراردادها کاربرد دارد، اما بسیاری از افراد جامعه از وجود چنین حقی بی‌اطلاع هستند. به همین دلیل، استناد به حق حبس و بهره‌برداری از آن می‌تواند پیچیده باشد. در این راستا، مشاوره و بهره‌مندی از تجربیات وکلای متخصص می‌تواند کمک شایانی کند تا افراد به درستی از این حق استفاده کرده و از مشکلات قانونی احتمالی جلوگیری کنند.

کلام آخر

در این مقاله، به بررسی مفهوم حق حبس چیست؟ تمکین عام و خاص با حق حبس، و شرایط دقیق اعمال این حق پرداخته شد. همچنین، قلمرو این حق و مواردی که می‌توان به آن استناد نمود به تفصیل بررسی گردید. حضور و همراهی شما عزیزان برای ما بسیار دلگرم‌کننده است. از شما دعوت می‌کنیم نظرات و انتقادات خود را با ما در میان بگذارید تا بتوانیم به بهبود هرچه بیشتر مطالب بپردازیم.